گور دخمه های گنج و دفینه هخامنشی
گوردخمه خشایارشا در نقش رستم
گوردخمه‌های
هخامنشی برخلاف گوردخمه‌های مادها، شکلی یکسان داشته و طرحی از صلیب
دارند. ورودی گوردخمه معمولاً در محل تلاقی دو خط صلیب واقع بوده و در
اطراف آن بر روی خط افقی صلیب، نیم ستون‌هایی کنده شده‌است. بر قسمت بالایی
صلیب شامل یک نقش برجسته ظریف و بخش پایینی آن معمولاً فاقد هر تزئینی
بوده‌است. اغلب گوردخمه‌های هخامنشی در نقش رستم و نقش رجب متمرکز هستند
نخستین
نمونه این گوردخمه‌ها مربوط به داریوش بزرگ بوده و سایر نمونه‌ها از آن
تقلید نموده‌اند. آخرین گوردخمه هخامنشی مربوط به داریوش سوم است که کار
حجاری آن (ظاهرا با حمله اسکندر مقدونی به ایران) ناتمام مانده و فقط در
قسمت بالای آن نقش شاه را در مقابل آتشدان نشان می‌دهد. تعداد قبور در
گوردخمه‌های هخامنشی از دو قبر تا ۹ قبر متفاوت است
با توجه به
این واقعیت که داریوش سوم تنها شش سال حکومت کرد و با توجه به میزان حجاری
ناتمام انجام شده در مقبره وی، به نظر میرسد که کار ساخت هریک از این
گوردخمه‌ها بیش از ده سال به طول می‌انجامیده‌است
پس از هخامنشیان
با حمله
اسکندر به ایران و پیدایش سلسله‌های سلوکیان و اشکانیان، نقش مذهب در سلطنت
بکلی کمرنگ شد. سلوکیان یونانی (جانشینان سلوکوس یکم) بوده و مذهبی متفاوت
با ایرانیان داشتند. منابع کافی در خصوص دین و مذهب اشکانیان نیز وجود
ندارد. به گونه‌ای که گمان می‌رود آنان مختلف‌الدین بوده و مردگان خود را
(برخلاف زرتشتیان) به طرق گوناگونی دفن می‌کرده‌اند. بنابراین از این دوران
گوردخمه‌ای به شکلی که در دوران هخامنشیان یا مادها برای شاهان ساخته
میشده، یافت نشده‌است. صرفا دخمه‌های عمومی به دو شکل درون خاک و درون سنگ
برای رعایای زرتشتی ساخته میشده و پس از قراردادن تعداد معینی از اجساد،
درب آنها با سنگ و آهک مسدود می‌شده‌است
با ظهور
ساسانیان، مذهب زرتشتی در ظاهر مجددا ارزش یافته و حتی دولت مرکزی در
بخش‌هایی از کشور همچون گیلان، مهرپرستان را تحت فشار قرار داد. ولی با این
وجود، ساخت گوردخمه‌های دوران هخامنشی دیگر رواجی نیافت و ساخت دخمه‌های
عمومی تا قرنها پس از حمله اعراب به ایران ادامه پیدا کرد. درحال حاضر هنوز
در برخی مناطق ایران٬ به‌ویژه در غرب٬ گوردخمه‌ها برای خاکسپاری مرده‌گان
استفاده میشود. مثلا در خرم‌آباد برخی خانواده‌ها بجای ایجاد قبر تازه٬
مرده را در گوردخمه خانوادگی قرار می‌دهند که به آن لَحَک می‌گویند.راهیم
ادهم درباره حقایق اشباحی که این افراد
عرضه می کنند می فرماید:
١-
شبح و تصاویری که که احضارکنندگان ِ روح به نمایش می گذارند، نوعی
فریب و نیرنگ است . صور و اشباح آن ها یک تکه پارچه ی بافته شده
نازک یا یک ماده نایلونی است که آن را داخل دهان یا بینی یا گوش
یا لباس های خود مخفی کرده و با ترفندهای ماهرانه ای آن را بیرون می
آورند.
٢- یا اینکه این اشباح
و صور مواد شیمیایی هستند که وسیط (مدیوم ) آن ها را به بدن خود
مالیده است و این مواد از بدن او بخار می شوند و دوربر او را مانند دودی
رقیق احاطه می کنند. برای تایید این سخن کسی که آنجا است اگر این
شبح را دست بزند قادر به گرفتن آن نیست ، چونکه این ها مواد شیمیایی
هستند که از بدن او بخار شده اند همان گونه که نفتالین بخار می شود.
٣- بعید نیست که این صور و اشباح جن هایی باشند که در جلسه احضار روح مجسم و
آشکار می شوند.
گورْدَخمه
دخمه‌ای است که در صخره‌ها، کوه‌ها و یا تپه‌ها برای خاکسپاری مردگان ساخته
می‌شده‌است. گور دخمه ها اغلب در ارتفاعات قرار دارد به طوری که بدون طناب
و آویزان شدن از پرتگاه راه دیگری برای ورود وجود ندارد.
گوردخمه‌های
زیادی از دوران مادها و پس از آنان در سراسر ایران یافته شده‌است. با این
وجود، بجز یک گوردخمه صخره‌ای در تپه حسنلو، هیچ گوردخمه دیگری مربوط به
دوران پیش از مادها در ایران یافت نشده‌است. برعکس گوردخمه‌های زیادی از
دوران پیش از ماد، در مناطق تحت نفوذ اورارتو (اطراف دریاچه وان در ترکیه
امروزی) یافت شده‌است. به این ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که گوردخمه‌ها بیش
از آنکه ریشه و منشاء آشوری و مادی داشته باشند، به هنر معماری اورارتوها
مرتبط هستند. به گوردخمه استودان (استخوان+دان) و گاهی به باور غلط
«خرفت‌خانه» نیز گفته میشود.
گوردخمه مادها
گوردخمه سکاوند
گوردخمه های یافت شده از دوران مادها نوع تکامل یافته هنر اورارتویی
هستند. زیرا برخلاف گوردخمه های دوره اورارتو، اغلب دارای نقش برجسته و
تزیینات معماری مانند ستون و نیم ستون بوده و براساس اهمیت فرد دفن شده و
همچنین تاریخ ساخت، دارای نمای ورودی متفاوت هستند. برخلاف گوردخمه های
هخامنشیان که صاحبان شان مشخص و معلوم هستند، گوردخمه های دوران ماد را نمی
توان به شخص خاصی منسوب کرد. از طرفی به لحاظ مورد دستبرد قرارگرفتن در
طول تاریخ، نمی توان در رابطه با چگونگی تدفین یا ماهیت اشیای همراه مرده
در گوردخمه های این دوره، اظهارنظر کرد. این گوردخمه ها براساس نمای ورودی
به طور کلی به سه دسته مختلف تقسیم می شوند.
گوردخمه مادها
–
گوردخمه هایی که در نمای ورودی دارای ستون آزاد هستند. گوردخمه فخرگاه یا
دخمه سنگی با شماره ثبت ملی ۲۸۸ (۱۵ کیلومتری شمال شرقی مهاباد)، گوردخمه
صحنه (۶۰ کیلومتری راه کرمانشاه به همدان در محل سراب صحنه) و گوردخمه دکان
داوود (نزدیکی سرپل ذهاب) از این جمله اند.
– گوردخمه
هایی که به جای ستون آزاد، در دوطرف نمای ورودی آنها دو نیم ستون تزیینی در
کوه کنده شده است. از این نوع گوردخمه ها می توان به گوردخمه دا و دختر در
نزدیکی ممسنی استان فارس با شماره ثبت ملی ۲۹۹ و گوردخمه آخور رستم در هشت
کیلومتری جنوب تخت جمشید اشاره کرد.
–
گوردخمه های ساده که فاقد ستون یا نیم ستون بوده و عمدتا در منطقه کردستان
یافت شده اند. گوردخمه سکاوند در ۱۵ کیلومتری هرسین کرمانشاه، گوردخمه
دیره در نزدیکی روستای دیره سرپل ذهاب و گوردخمه سرخ ده که در ۱۹ کیلومتری
گوردخمه سکاوند است از این جمله اند.
گوردخمه اسحاق وند
پس از هخامنشیان
با
حمله اسکندر به ایران و پیدایش سلسله های سلوکیان و اشکانیان، نقش مذهب در
سلطنت به کلی کمرنگ شد. سلوکیان یونانی بوده و مذهبی متفاوت با ایرانیان
داشتند. منابع کافی درخصوص دین و مذهب اشکانیان نیز وجود ندارد. به گونه ای
که گمان می رود آنان مختلف الدین بوده و مردگان خود را برخلاف زرتشتیان به
طرق گوناگونی دفن می کرده اند. بنابراین از این دوران گوردخمه ای به شکلی
که در دوران هخامنشیان یا مادها برای شاهان ساخته می شده، یافت نشده است.
صرفا دخمه
های عمومی به دو شکل درون خاک و درون سنگ برای رعایای زرتشتی ساخته می شده و
پس از قرار دادن تعداد معینی از اجساد، در آنها با سنگ و آهک مسدود می شده
است. با ظهور ساسانیان، مذهب زرتشتی در ظاهر مجددا ارزش یافته و حتی دولت
مرکزی در بخش هایی از کشور همچون گیلان، مهرپرستان را تحت فشار قرار داد.
ولی با این وجود، ساخت گوردخمه های دوران هخامنشی دیگر رواجی نیافت و ساخت
دخمه های عمومی تا قرن ها پس از حمله اعراب به ایران ادامه پیدا کرد. در
حال حاضر هنوز در برخی مناطق ایران به ویژه در غرب گوردخمه ها برای
خاکسپاری مردگان استفاده می شود. مثلادر خرم آباد برخی خانواده ها به جای
ایجاد قبر تازه، مرده را در گوردخمه خانوادگی قرار می دهند که به آن لَحَک
می گویند.
