از چشمه ها جزء قدیمی ترین آثارها
و پرکاربردترین محل برای مخفی کردن دفینه ها در باستان یاد شده . مردم از
آب به عنوان آشامیدن , حمام کردن و خاصیت های درمانی که اکثر چشمه ها
داشتند استفاده میکردند و همین باعث میشد که اهمیت زیادی در گذشته داشته
باشد و باعث معروفیت آن چشمه میشد هر چقدر چشمه معروف تر و مورد استفاده
بیشتری میان قبایل قرار می گرفت پس جای خوبی برای مخفی کردن دفینه ها در
کنار آن بود چون کاملا شناخته شده بود و شخصی که اموال خود را در اطراف آن
مخفی میکرد خیالش راحت بود که مکان را از یاد نمیبرد و در قدیم هم مکانی
را نداشتند که اموال خود را از گزند دشمنان و راهزنان و… در امان نگه دارند
پس شروع به دفن ثروت خود در این مکانهای معروف میشدند . همه چشمه ها طبیعی
نیستند و تعدادی از آنها به صورت دست ساز طراحی میشدند . ما چشمه ها را به
دو دسته تقسیم میکنیم طبیعی و غیر طبیعی و یا همان دست ساز .
1- چشمه های طبیعی که خود جوش و
به صورت طبیعی از دل زمین بیرون می آمدند و هیچگونه دستکاری در آن نشده
بوده پس قضیه آن در علم فنون دفن دفینه کاملا متفاوت با دست ساز بوده است و
برای مخفی کردن دفینه از اطراف آن استفاده میشده .
1- به صورت سنگی بالا و پایین سر
چشمه که رنگ آن کاملا متفاوت با رنگ سنگ های دیگر بود . معمولا به رنگ
اوخرایی و یا کبود بود که دفینه زیر آن قرار میگرفت .
2- به صورت تپه ای کوچک یا بزرگ که دفینه داخل این تپه جاساز میشد .
3- به صورت تک درختی در کنار چشمه که باز دفینه زیر درخت قرار میگرفت .
4- به صورت چند درخت که دفینه بین نزدیکترین درخت به چشمه قرار میگرفت .
5- به صورت تنور به شکل سه ضلع و یا ستاره داوود که دفینه در نوک مثلث و یا تنور سوم قرار میگرفت .
اینها در کنار چشمه های طبیعی بود حال میپردازیم به چشمه های دست ساز
1_ چشمه های دست ساز به چشمه هایی
گفته میشود که تفاوت بسیاری با چشمه های طبیعی دارند و با حفاری کردن در
چشمه آب آن خشک میشود و یا به صورت قل قلی و یا تایمی آب آن کم و زیاد
میشود . این نوع چشمه ها دست ساز هستند که طراحی خاصی در آن بکار رفته از
بعضی از این چشمه های دست ساز به عنوان محل نگهداری غذا استفاده میشده و از
بعضی هم محل نگداری دفینه ساختار آنها به این صورت بود که چاهی عمیق را
حفر میکردند و قبل از اینکه به آب برسند در وسط آن اتاقکی راطراحی میکردند و
اتاق را به صورت پلمپ درست میکردند و فقط یک سوراخ در اتاقک ایجاد میکردند
و از سوراخ لوله های سفالی به هم متصل میکردند و آب را جهت میدادند حال در
پایین بنده عکسی را میکشم که بهتر بتوانید متوجه شوید .
حال که آب را مسیر میدادند کف چاه
را باز میکردند و آب که از زمین جوش میزد به داخل چاه دست ساخت با فشار به
بالا می آمد و چون در مسیر چاه اتاقک دست ساز وجود داشت به صورت سردابه
عمل میکرد و در آن جمع میشد و با فشار از داخل لوله های سفالی به هر مسیری
که خواستند آن را انتقال میدادند و برای همین است که وقتی این چشمه ها را
دست میزنید خشک میشوند چون یک بار این اتاق که چشمه برای اولین بار جوش زده
هواگیری شده و وقتی سر چشمه دست میخورد به داخل دالان هوا نفوذ میکند و
چشمه کاملا غیر فعال میشود تقریبا شبیه کار روبین و یا موتور آب کشاورزی
میباشد که وقتی هوا میگرد آب را بالا نمیکشد .
در ضمن شما در اکثر چشمه ها
میبینید که از داخل چشمه سفال شکسته و یا حتی هسته های میوه ها بالا میزند
این برای همان چیزی که بنده در بالا گفتم است .
در اصل، نماد دهان (r’i) بوده و 
نیز دیس واژه آب (nu) بوده است. این دو نشان و بسیاری دیگر از دیس-واژگان به تدریج تبدیل به آوانشانِ حرف نخست خود شده اند.
